Historia Katedry Akordeonu
Historia akordeonu na Górnym Śląsku względem innych instrumentów jest stosunkowo krótka, bowiem zawodowe (profesjonalne) kształcenie w tym zakresie rozpoczęło się dopiero od 1959 roku, to jest od momentu powołania klasy akordeonu w Państwowym Liceum Muzycznym w Katowicach (mgr Jerzy Dastych). Klasę tę przejął w roku 1966 Joachim Pichura – ówczesny student i późniejszy absolwent PWSM w Warszawie w klasie akordeonu st. wykł. Wł. L. Puchnowskiego i to w wyniku Jego działalności pedagogicznej i artystycznej w roku 1969 decyzją Senatu PWSM w Katowicach na Wydziale Instrumentalnym została powołana do życia klasa akordeonu, druga – po uczelni warszawskiej – klasa akordeonu w Polsce.
Powyższa decyzja zapoczątkowała kształcenie artystów – muzyków przygotowanych nie tylko do wszechstronnej działalności artystycznej, ale również do profesjonalnego nauczania. Początkowo klasa akordeonu wchodziła w skład Katedry Instrumentów Dętych, jednakże w roku akademickim 1977/78 ze względy na zmiany strukturalne, ówczesny prorektor doc. dr Leon Markiewicz powołał do życia Zespół Metodyczny Akordeonu pełniący funkcję Zakładu, którego zadaniem było prowadzenie pracy naukowej, dydaktycznej i artystycznej. Kolejnym awansem w ramach struktury uczelnianej była decyzja Senatu Akademii Muzycznej w Katowicach, który na wniosek ówczesnego Rektora prof. Jana Wincentego Hawela, zatwierdził powołanie z dniem 1 października 1983 roku – w ramach Wydziału Instrumentalnego – Katedry Akordeonu, a także Katedry Gitary.
W roku 1989, po śmierci kierownika Katedry Gitary doc. Edmunda Jurkowskiego obie Katedry połączono i dopiero w roku 2002, decyzją Senatu Uczelni ponownie powołano samodzielne Katedry: Akordeonu (kierownik – prof. zw. Joachim Pichura oraz Gitary (kierownik – prof. AM Alina Gruszka).
O przyszłości polskiej akordeonistyki decyduje w dużej mierze prawidłowy rozwój kadry naukowo-artystycznej, zapewniający właściwy przebieg procesu dydaktycznego i spełniający wymagania organizacyjne uczelni wyższej. Również w tym zakresie znaczącą rolę odegrała Akademia Muzyczna w Katowicach, która zgodnie z obowiązującą wówczas procedurą prawną, przeprowadziła pierwszy w Polsce przewód kwalifikacyjny na stanowisko adiunkta (J. Pichura, 1971), a następnie przewód na stanowisko docenta (J. Pichura,1979).
Łącznie Rada Wydziału Wokalno-Instrumentalnego (dawniej Wydziału Instrumentalnego) Akademii Muzycznej w Katowicach przeprowadziła 9 przewodów kwalifikacyjnych I stopnia (doktoraty) i 5 przewodów kwalifikacyjnych II stopnia (habilitacje).
Należy zaznaczyć, że samodzielni pracownicy naukowi brali czynny udział w promowaniu kadry pedagogicznej innych Uczelni uczestnicząc w 15 przewodach kwalifikacyjnych I stopnia (doktoratach), a także w 13 przewodach kwalifikacyjnych II stopnia (przewodach habilitacyjnych). Kierownik Katedry Akordeonu opiniował ponadto 9 wniosków o nadanie tytułu profesora sztuk muzycznych.
Działalność artystyczno-naukowa
Istotnym elementem działalności Katedry Akordeonu jest działalność artystyczno – naukowa. W latach 1987, 1990 oraz 1993 zorganizowano trzy Międzynarodowe Festiwale Muzyki Akordeonowej. Od pierwszej edycji tej jedynej w tym czasie imprezy w Polsce profil programowy kształtowany był w taki sposób, by usatysfakcjonować jak najszerszą rzeszę zainteresowanych i pokazać możliwości akordeonu w szerokim kontekście. W ramach festiwalowych koncertów akordeon prezentowany był nie tylko jako instrument solowy, ale również w składach kameralnych i to zarówno jednorodnych jak i mieszanych, a także jako instrument solowy z towarzyszeniem orkiestry symfonicznej. Imponujący był również przekrój stylistyczny wykonywanych kompozycji: od artystycznego opracowania melodii ludowych po utwory awangardowe. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż obok uznanych wirtuozów tego instrumentu, na estradzie Akademii Muzycznej w Katowicach zaprezentowała się również utalentowana młodzieży zarówno z Polski jak i z zagranicy.
Wśród wykonawców koncertów festiwalowych swój kunszt artystyczny zaprezentowali m. in.: J. Pacalet (Francja), H. Sparmaay (Holandia), J. Kowalczuk (Ukraina), J. Hudec (Słowacja), M. Pitocco (Italia), N. Sewriukow (Białoruś),M. Rantannen (Finlandia), Ensemble d’Accord (Holandia), Trio Akademii Muzycznej w Mińsku, Kwintet Akademii Muzycznej w Wilnie, a także M. Andrysek, Śląski Kwintet Akordeonowy, Trio Łódzkie, Orkiestra Kameralna Filharmonii Śląskiej oraz Orkiestra Symfoniczna Państwowego Liceum Muzycznego w Katowicach.
W ramach Festiwali odbyły się sesje popularno – naukowe, podczas których referaty wygłosili; prof. prof. Wł. L. Puchnowski oraz J. Jurek (Akademia Muzyczna, Warszawa), N. Sewriukow (Akademia Muzyczna, Mińsk), A. Szewczenko (Akademia Muzyczna, Donieck, Ukraina), M. Rantannen (Akademia im. Sibeliusa, Helsinki), I. Krieg (Weimar, Niemcy), B. van Beurden (Amsterdam, Holandia), C.-G. Chobriat (Instytut Français de L’Accordeon, Francja), dr. J. Pater (Akademia Muzyczna, Kraków), dr. E. Rosińska (Akademia Muzyczna, Gdańsk), dyr. H. Noller (Lipsk, Niemcy), oraz prof.prof. Edward Bogusławski i Joachim Pichura (Akademia Muzyczna, Katowice).
Katedra Akordeonu AM w Katowicach wspólnie z Instytutem Muzyki Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, była również organizatorem dwóch sesji popularno-naukowych pod tytułem Akordeon u progu XXI wieku. Należy podkreślić, że pomysłodawcą tych sesji jak i Międzynarodowego Konkursu Akordeonowego Muzyki Rozrywkowej w Częstochowie, był absolwent Katedry Akordeonu mgr Piotr Biazik. Materiały z wymienionych sesji zostały wydane przez: Akademię Muzyczną w Katowicach (seria II Prace Specjalne nr 6 Festiwal Muzyki Akordeonowej w Katowicach, 1993) oraz Akademię im. J. Długosza w Częstochowie (Prace Naukowe, Akordeon u progu XXI wieku, 2003).
Kolejne sesje naukowe z cyklu Akordeon u progu XXI wieku, których organizatorem była wyłącznie Katedra Akordeonu, miały odmienny charakter, zostały bowiem dedykowane kompozytorom reprezentującym śląskie środowisko twórcze, których wkład w rozwój oryginalnej literatury akordeonowej jest proporcjonalnie największy, a mianowicie Andrzejowi Krzanowskiemu oraz Edwardowi Bogusławskiemu.
W trakcie sesji pt. Andrzej Krzanowski In Memoriam (grudzień, 2010) wygłoszono sześć referatów, których tematem wiodącym były zagadnienia związane z językiem twórczym kompozytora autorstwa : mgr Grażyny Krzanowskiej, prof. Bogdana Dowlasza, dr hab. Elwiry Śliwkiewicz-Cisak, dr Zbigniewa Łuca, dr Janusza Patera oraz prof. Joachima Pichury. Sesję zakończył koncert pracowników i studentów na którym zaprezentowano charakterystyczne utwory kompozytora.
W roku 2012 odbyła się kolejna sesja pt. Edward Bogusławski In Memoriam, która to konferencja miała podobny przebieg. Referaty związane z całokształtem twórczości oraz rolą prof. E. Boguslawskiego w rozwoju współczesnej literatury akordeonowej wygłosili: dr Anna Stachura-Bogusławska, st. kust. dypl. Iwona Bias, prof. Czesław Freund, ast. Lorena Mac, stud. Agnieszka Bagińska, prof. Joachim Pichura. W drugiej części sesji odbył się koncert utworów E. Bogusławskiego, w którym udział wzięli: m. in. prof. T.Miczka, prof. J.Gembalski, dr. hab. Elżbieta Grodzka – Łopuszyńska, dr Adam Mokrus, dr Marek Szopa, pedagodzy i studenci Katedry Akordeonu, oraz Chór Kameralny pod dyrekcją prof. Czesława Freunda. W ramach koncertu dokonano polskiego prawykonania utworu E. Bogusławskiego Polskie melodie ludowe na chór mieszany, zespół akordeonowy i perkusję.
Poza wyszczególnionymi powyżej, Katedra była również organizatorem kilku sesji o charakterze międzynarodowym, w trakcie których poruszano takie zagadnienia jak: Akordeon w muzyce kameralnej, (2011), XXX lat działalności Katedry akordeonu w AM w Katowicach (2014), czy Akordeon wczoraj i dziś (2016, 2017, 2018).
Literatura akordeonowa
Opisane powyżej osiągnięcia nie byłyby możliwe, gdyby nie stała za nimi rodzima, wartościowa twórczość wykorzystująca wszystkie możliwości współczesnego akordeonu. Jak wcześniej wspomniano, w początkowym okresie dysponowano praktycznie wyłącznie prostymi opracowaniami melodii ludowych. Dopiero od początku lat 60-tych rozpoczyna się gwałtowny rozwój polskiej literatury akordeonowej, wśród których twórcami w znaczącej części byli kompozytorzy środowiska śląskiego Adam Roman Mitscha, Józef Podobiński, a także Andrzej Krzanowski, Edward Bogusławski, Jan Wincenty Hawel, Józef Świder, Piotr Warzecha, Wiesław Cienciała, Aleksander Lasoń, dla których współczesny akordeon koncertowy, swoimi bogatymi możliwościami sonorystycznymi stanowił nie odkryte dotąd w pełni źródło nowych wypowiedzi artystycznych.
Znaczącą rolę w zapoczątkowaniu nowego myślenia wśród śląskich kompozytorów odegrał Włodzimierz Lech Puchnowski. Efektem Jego działań było skomponowanie przez Adama Mitschę kilkunastu miniatur ujętych w dwa zbiory, które w roku 1964 zostały wydane przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne w Krakowie.
Wspomniany wcześniej Józef Podobiński, poza licznymi opracowaniami na zespół akordeonowy, skomponował również kilkanaście utworów przeznaczonych na akordeon solo, utrzymanych w konwencji tańców użytkowych jak tango, foxtrot, slowfox. Dopiero w 1974 – odpowiadając na propozycję J. Pichury – napisał utwór, który można by określić jako największe osiągnięcie kompozytora w zakresie twórczości akordeonowej, a mianowicie Suitę na akordeon z manuałem melodycznym i małą orkiestrę symfoniczną.
Ogromny wkład w rozwój oryginalnej literatury akordeonowej zawdzięczamy Andrzejowi Krzanowskiemu. Twórczość A. Krzanowskiego obejmuje utwory symfoniczne, kameralne, solowe, a także kompozycje świadczące o dążeniu do syntezy sztuk. Znaczące miejsce w jego twórczości zajmuje akordeon, przy czym na uwagę zasługuje różnorodność form wykorzystywania tego instrumentu oraz szeroki wachlarz stosowanych środków technicznych i wyrazowych. Akordeon zajmuje swoje miejsce nie tylko w utworach solowych czy muzyce kameralnej przeznaczonej na najbardziej typowy zespół akordeonowy – kwintet. W poszukiwaniu wciąż nowych rozwiązań sonorystycznych kompozytor sięga po akordeon łącząc go z innymi instrumentami, przy czym są to nieraz zestawienia nader oryginalne, jak np. akordeon z klarnetem basowym (Triffle), klawesynem (Wiatr echo niesie po polanie – wersja B), altówką i perkusją (Ponad tęczą), taśmą komputerową (Relief VIII), z syreną, recytatorem, 4 talerzami, 2 taśmami magnetofonowymi (Audycja IV).
Zupełnie inny charakter twórczości reprezentuje Edward Bogusławski. W swoim dorobku zwraca szczególną uwagę na konstrukcję formalną, a także na techniczne i kolorystyczne właściwości instrumentu. Edward Bogusławski skomponował kilkanaście utworów na akordeon lub z udziałem akordeonu, w tym koncert na akordeon, smyczki i perkusję, którego pierwszym wykonawcą był Marek Andrysek z towarzyszeniem Orkiestry Kameralnej Filharmonii Śląskiej pod dyrekcją Jana Wincentego Hawela.
Piotr Warzecha należy do grona kompozytorów, którzy podejmując się tworzenia na akordeon, znali możliwości techniczno-brzmieniowe instrumentu jedynie ze słyszenia. Dlatego też Momenty III, napisane w roku 1988 dla Śląskiego Kwintetu Akordeonowego są przede wszystkim wynikiem doświadczeń warsztatowych wcześniej powstałych utworów kameralnych i orkiestrowych. Uwaga kompozytora koncentruje się tutaj na tempie zmienności elementów muzycznych, stąd indywidualna gra składników kompozycyjnych i ich prezentacja w poszczególnych segmentach.
Podobnie jak to miało miejsce w Divertimento II na kwintet akordeonowy E. Bogusławskiego, również i w tym przypadku kompozytor, obok fragmentów pisanych metodą tradycyjną z podziałem taktowym, stosuje technikę aleatoryzmu kontrolowanego, pozostawiając wykonawcy swobodę bądź to w zakresie operowania czasem, bądź doboru materiału dźwiękowego. Prawykonanie kompozycji Piotra Warzechy Momenty III miało miejsce w ramach Śląskiej Trybuny Kompozytorów (17.03.1988, Katowice). Śląski Kwintet Akordeonowy prezentował ten utwór zarówno w kraju jak i we Francji, Włoszech, na Białorusi i Ukrainie.
Bardzo interesującą kompozycją jest Suita na akordeon i kwartet smyczkowy Józefa Świdra. Kompozycja powstała na prośbę J. Pichury, a jej prawykonanie miało miejsce w ramach przewodu kwalifikacyjnego na stanowisko docenta (listopad, 1979).
Dużym zainteresowaniem cieszy się wśród słuchaczy Cadenza – Wiesława Cienciały, utwór napisany dla Marka Andryska. Kompozycja ta pozwala wykonawcy na dużą swobodę w interpretowaniu poszczególnych fragmentów, bardzo zróżnicowanych zarówno pod względem brzmieniowym jak i techniczno-wykonawczym, utrzymując w dużym napięciu słuchacza. Z drugiej strony stawia przed wykonawcą duże wyzwanie w sferze technicznej.
Odmiennym językiem twórczym posługuje się Aleksander Lasoń w swoim trzyczęściowym Koncercie na akordeon i orkiestrę. W tej kompozycji na plan pierwszy wybija się element polimetrii i polirytmii, stawiając przed wykonawcami, jak również przed dyrygentem, bardzo duże wymagania w zakresie precyzyjnej synchronizacji przebiegu muzycznego.
Analizując wyżej przedstawione informacje, można stwierdzić, że działania pracowników i studentów wpłynęły znacząco na rozwój i pozycję repertuaru literatury akordeonowej nie tylko w regionie górnośląskim czy w kraju, ale również – chyba można zaryzykować takie stwierdzenie – w obszarze europejskim.